10 sierpnia w Kośminie urodziła się Zofia Kossak-Szczucka – powieściopisarka, publicystka, współzałożycielka dwóch tajnych organizacji w okupowanej Polsce: Frontu Odrodzenia Polski oraz Rady Pomocy Żydom „Żegota”.

Zofia Kossak pochodziła ze sławnego rodu Kossaków. Była córką Anny Kisielnickiej-Kossakowej i Tadeusza Kossaka – bliźniaczego brata malarza Wojciecha, wnuczką słynnego batalisty Juliusza Kossaka, siostrą stryjeczną poetki Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej.

Zofia dorastała w domu rodzinnym, na Kresach wschodnich II RP, gdzie odebrała wszechstronną humanistyczną edukację. Kształciła się za granicą, m.in. rysunek studiowała w École des Beaux-Arts w Genewie.

Dwukrotnie zamężna

Była dwukrotnie zamężna. W 1915 r. poślubiła Stefana Szczuckiego i zamieszkała z nim w Nowosielicy na Wołyniu. Tam, w 1916 r. przyszedł na świat ich pierwszy syn Juliusz, a rok później – drugi, Tadeusz.

Z Wołynia młodzi małżonkowie uciekli przed bolszewikami. Kossak opisała teraumatyczne przeżycia  w swojej debiutanckiej książce „Pożoga”. Pokazała w niej całą bezwzględność wojny, która zniszczyła sielską rzeczywistość życia jej rodziny.

W 1923 r. po śmierci męża zamieszkała z rodzicami we wsi Górki Wielkie na Śląsku Cieszyńskim. Wyszła ponownie za mąż, za Zygmunta Szatkowskiego, oficera Wojska Polskiego. Owocem ich związku był syn Witold i córka Anna.

Większość dzieł pisarki powstała w dwudziestoleciu międzywojennym. Pisała intensywnie a jej powieści cieszyły się ogromnym powodzeniem, tak w Polsce jak i za granicą. Za swoje dzieła literackie była wielokrotnie nagradzana m.in. za czterotomowy cykl „Krzyżowcy” została uhonorowana Hiszpańskim Krzyżem Zasługi Zakonu Rycerskiego św. Łazarza I klasy. W 1936 r. otrzymała najcenniejszą krajową nagrodę literacką – Złoty Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury. W przededniu wybuchu II wojny światowej była u szczytu literackiego powodzenia.

"Protest" wobec Akcji Reinhardt i milczenia świata

Zaraz po wybuchu wojny przeniosła się z rodziną do Warszawy, gdzie zaangażowała się w działalność konspiracyjną. 11 sierpnia 1942 r., doświadczając naocznie Akcji Reinhardt w warszawskim getcie, skąd Niemcy wywozili ludność żydowską do obozów zagłady opublikowała swój „Protest!”. Pisała w nim:

 „Świat patrzy na tę zbrodnię, straszliwszą niż wszystko, co widziały dzieje – i milczy. Rzeź milionów bezbronnych ludzi dokonywa się wśród powszechnego, złowrogiego milczenia. Milczą kaci, nie chełpią się tym, co czynią. Nie zabierają głosu Anglia ani Ameryka, milczy nawet wpływowe międzynarodowe żydostwo, tak dawniej wyczulone na każdą krzywdę swoich. (…)

Dalej w Proteście czytamy:

Ginący Żydzi otoczeni są przez samych umywających ręce Piłatów. Tego milczenia dłużej tolerować nie można. Jakiekolwiek są jego pobudki – jest ono nikczemne. Wobec zbrodni nie wolno pozostawać biernym. Kto milczy w obliczu mordu – staje się wspólnikiem mordercy. Kto nie potępia – ten przyzwala”.

Rada Pomocy Żydom „Żegota”
Pisarka nie poprzestała na słowach. Wraz z Wandą Krahelską-Filipowiczową, powołała do życia Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom im. Konrada Żegoty. Wkrótce Komitet stał się fundamentem utworzonej w grudniu 1942 r. Rady Pomocy Żydom „Żegota”, organizacji niosącej pomoc dla środowisk żydowskich. Sama pisarka w skład rady nie weszła, lecz skoncentrowała się na realizacji rzeczowej pomocy.

Kossak-Szczucka zajęła się dostarczaniem fałszywych dokumentów uciekinierom z getta, wyszukiwaniem i umieszczaniem w bezpiecznych kryjówkach dzieci i całych rodzin żydowskich, również w swoim mieszkaniu.

Z Auschwitz. na Pawiak

Została aresztowana przez Niemców, gdy znaleziono przy niej konspiracyjne druki. W trakcie dziesięciu dni brutalnych przesłuchań Gestapowcy wybili jej zęby i przestała słyszeć na jedno ucho, w końcu wysłano ją do KL Auschwitz.

W kwietniu 1944 r. ponownie przewieziono ją na Pawiak z wyrokiem śmierci. Dzięki staraniom Delegatury Rządu została uwolniona 28 lipca i mimo złego zdrowia zaangażowała się w powstanie warszawskie. Pisała do „Biuletynu Informacyjnego”, współpracowała z powstańczym radiem. Brała udział w walkach na Starówce, gdzie walczyły także jej dzieci: Witold i Anna.

Sprawiedliwa wśród Narodów Świata
Po wojnie, z chwilą przejęcia władzy w Polsce przez komunistów, stanęła wobec wyboru pomiędzy aresztowaniem a wyjazdem na emigrację. Wyjechała do Anglii. Wróciła w 1957 r., by osiąść w Górkach Wielkich na Śląsku, gdzie spędziła ostatnie lata życia. Umarła 9 kwietnia 1968 r. w szpitalu w Bielsko-Białej.

Po powrocie z emigracji Zofia Kossak zastała dwór w zgliszczach, dlatego zamieszkała w domku ogrodnika. To właśnie w nim w 1973 roku z inicjatywy męża pisarki powstało Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej. Zygmunt Szatkowski jako pierwszy kustosz udostępniał zbiory zwiedzającym. Placówka jest obecnie oddziałem Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie i jest otwarta sześć dni w tygodniu.

13 września 1982 r. Instytut Yad Vashem pośmiertnie uhonorował Zofię Kossak tytułem Sprawiedliwej wśród Narodów Świata.

Źródła Wikipedia., IPN. Muzeum Powstania Warszawskiego. 
 BEB/jp.

Posłuchaj podcast IPN:

https://tinyurl.com/yajw22yc